Cortisol is een corticosteroïde; het is een hormoon dat gemaakt wordt in de bijnierschors uit cholesterol. Als iemand chronisch veel stress (oxidatieve stress) heeft zowel fysiek als emotioneel kan het zijn dat het bijnierschors uitgeput raakt waardoor het afweersysteem verzwakt en er ziektes, ontstekingen ontstaan. Daarnaast overrulen adrenaline en noradrenaline de “Feel Good” neurotransmitter serotonine.
Bij toepassing als geneesmiddel wordt het meestal hydrocortison genoemd. Het kan worden ingezet als ontstekingsremmer (het remt de activiteit van het immuunsysteem) bij allergische reacties, bij longaandoeningen (COPD) en tal van dermatologische condities zoals ernstige vormen van eczeem.

Cortisol speelt een rol bij:

• vertering van voedsel
• slaap-waakritme
• afweersysteem

Cortisol wordt soms het stresshormoon genoemd omdat het vrijkomt bij elke vorm van stress, zowel fysiek als psychologisch. bij langdurige blootstelling ontstaat er oxidatieve stress Het zorgt ervoor dat bepaalde eiwitten in spieren worden afgebroken waarbij aminozuren vrijkomen. Hiervan kan glucose (energie) worden gemaakt. Deze energie wordt gebruikt om het lichaam weer terug te brengen in homeostase; op het moment van stress komt adrenaline en noradrenaline vrij om het lichaam alerter te maken en klaar om te vechten/vluchten. Cortisol zorgt ervoor dat dit verlies van energie weer wordt gecompenseerd. Daarom zou een betere benaming zijn: ‘stress-response hormoon’.

De productie van cortisol in het lichaam volgt een circadiaan ritme, dat wil zeggen dat de productie niet op elk moment van de dag gelijk is. Tijdens het ontwaken komt er meer cortisol vrij. Dit zorgt o.a. voor een hongergevoel.

Corticosteroïden

Corticosteroïden zijn medicijnen die lijken op de hormonen die de bijnierschors maakt. Voorbeelden van corticosteroïden zijn:

• Predniso(lo)n
• Dexamethason
• (Hydro)cortison
• Triamcinolon
• Betametason
• Fluticason

Artsen schrijven corticosteroïden voor bij de behandeling van verschillende aandoeningen. Ze kunnen op diverse manieren gebruikt worden: als tablet, in zalven, als lokale injectie, in oog- en oordruppels, als klysma, in infusen of als inhalatie.

Werking en eigenschappen

Corticosteroïden werken hetzelfde als de bijnierschorshormonen. Afhankelijk van welke soort gebruikt wordt, is er meer of minder effect op:

• Immuunsysteem: dit wordt onderdrukt.
• Ontstekingsreacties: deze worden geremd.
• Water- en vochthuishouding van het lichaam.
• Stofwisseling van suikers, eiwitten en vetten.

De werking van corticosteroïden verschilt dus onderling. Dat geldt voor de sterkte, de toedieningsvorm en de mate van bijwerkingen. Een arts kan corticosteroïden voorschrijven als stootkuur. Dan krijgt de patiënt in een korte periode van vijf tot tien dagen een hoge dosis. Maar corticosteroïden kunnen ook langdurig worden genomen als een onderhoudsbehandeling.

Toepassing

De redenen om corticosteroïden in te zetten, zijn divers. Dit zijn enkele mogelijke toepassingen:

• Vervanging van bijnierschorshormonen. Als de bijnierschors te weinig hormonen maakt (bijnierschorsinsufficiëntie), of als de hypofyse de bijnieren te weinig stimuleert (hypopituitarisme), zullen mensen levenslang corticosteroïden moeten slikken.
• Onderdrukken van het immuunsysteem. Vanwege deze kwaliteit worden corticosteroïden gebruikt bij auto-immuunziekten . Dit zijn aandoeningen waarbij het immuunsysteem eigen organen en weefsel aanvalt. Bijvoorbeeld: reuma, psoriasis, ziekte van Crohn, nefrotisch syndroom en MS. Ook worden corticosteroïden gegeven bij allergische reacties op uitwendige prikkels, zoals bij astma, hooikoorts of eczeem. Na een transplantatie is het nodig om het immuunsysteem te onderdrukken om afstoting te voorkomen. Hiervoor worden onder andere corticosteroïden ingezet.
• Ontstekingsremmer Corticosteroïden worden bijvoorbeeld gebruikt bij het opspelen van een bronchitis bij COPD, of bij aandoeningen van het bewegingsapparaat zoals een slijmbeursontsteking of een peesontsteking. Ook kan een arts corticosteroïden voorschrijven bij ontstekingen aan de ogen of in de oren.
• Bij behandeling van kanker. Corticosteroïden worden vaak toegevoegd aan chemokuren, bijvoorbeeld bij leukemie, borstkanker, hersentumoren of lymfeklierkanker. Ze gaan braken tegen, zorgen voor betere eetlust en verminderen de zwelling door de tumor. Ook in de palliatieve zorg in de laatste levensfase worden corticosteroïden vaak gebruikt.

Bijwerkingen

Corticosteroïden hebben veel bijwerkingen, zeker als ze langdurig gebruikt worden. Daarom zal een arts proberen om zo kort en zo laag mogelijk te doseren. Middelen die lokaal worden gebruikt hebben minder bijwerking dan tabletten. Denk daarbij aan druppels of inhalaties.
Bekende bijwerkingen van corticosteroïden zijn:

• Verhoogde vatbaarheid voor infecties
• Dunne huid met striae (groeistrepen)
• Snel blauwe plekken
• Slecht genezende wondjes
• Vochtophoping
• Gewichtstoename (met vooral een dikke buik)
• Typische bolle wangen en stierennek
• Overmatige haargroei en acne
• Maagzweer
• Spierzwakte
• Ontstaan van of ontregelen van suikerziekte
• Botontkalking
• Staar aan de ogen
• Uitblijven van menstruatie
• Stemmingswisselingen of psychoses
• Achterblijven van de groei bij kinderen

De patiënt en zijn arts wegen dus steeds af of het nodig is om door te gaan met corticosteroïden en bijwerkingen op de koop toe te nemen.

Stoppen met corticosteroïden

Belangrijk aandachtspunt bij het gebruik van corticosteroïden is de manier van stoppen met dit medicijn. Als corticosteroïden langer dan twee weken gebruikt worden, mag er nooit opeens mee gestopt worden. Deze medicijnen leggen namelijk de bijnierschors stil. Als iemand opeens zou stoppen met corticosteroïden zijn er geen bijnierschorshormonen meer. Dat kan leiden tot een Addisons crisis en dat kan levensgevaarlijk zijn. Om dit te voorkomen moeten de medicijnen langzaam afgebouwd worden.

Langdurig gebruik van corticosteroïden

Mensen die langdurig corticosteroïden gebruiken, moeten alert zijn op stressvolle gebeurtenissen voor het lichaam. Bijvoorbeeld infectie, ongeval, koorts, een bevalling, zware lichamelijke inspanning, emotionele stress of een operatie.

Het lichaam heeft tijdens stressvolle gebeurtenissen tijdelijk extra bijnierschorshormoon nodig. Normaal regelen de bijnieren dat zelf, maar niet als ze onderdrukt worden door corticosteroïden. Een stresssituatie kan ook leiden tot een Addisonse crisis. Om dit te voorkomen, is het raadzaam om tijdelijk extra corticosteroïden in te nemen.

Mensen die langdurig corticosteroïden gebruiken, doen er verstandig aan om de signalen van een beginnende crisis te leren herkennen. Bij langdurig gebruik van corticosteroïden is het verstandig om dit met de behandelend arts te bespreken. Een SOS-penning die deze medicijnen vermeldt, is aan te raden.